مدیریت بحران خشکسالی و کم‌آبی همان‌گونه که از یک دهه پیش دانشمندان و همچنین منابع ناسا رسماً اعلام کرده بودند، تغییرات آب‌وهوا و همچنین خشکسالی در بیشتر مناطق کره زمین و به‌خصوص خاورمیانه چهره خود را نشان می‌دهد. دلیل عمده این وضعیت، استفاده بیش‌ازحد از سوخت‌های فسیلی و انتشار گازهای گلخانه‌ای که عامل اصلی گرم شدن کره زمین بوده و طبق پیش‌بینی دانشمندان تا سال ۲۰۵۰ میلادی دو درجه دیگر گرم‌تر خواهد شد، بدیهی است پی آمد تغییرات آب و هوایی سیاره زمین، خشک‌سالی‌های طولانی، باران‌های اسیدی وسیله‌ای ویرانگر در مناطق مختلف زمین خواهد بود که شرح دلایل آن مبحث دیگری می‌طلبد. در حال حاضر به دلیلی کمبود نزولات آسمانی که از چند سال شروع‌شده، منابع آب شیرین به‌شدت محدود گردیده است. البته ممکن است برخی تصور کنند چون چهارپنجم کره زمین را آب فراگرفته پس جای نگرانی نیست. از جهت اطلاع حدود ۹۷ درصد کل آب‌های سیاره ما شور و فقط ۳ درصد آن شیرین است که سه‌چهارم آن‌هم در مناطق دور از دسترس نظیر مناطق قطبی و یخبندان‌ها قرار دارد. امروزه داشتن آب مطمئن به یکی از عوامل تعیین‌کننده بقای ملی تبدیل‌شده است و دور نیست که نفت‌کش‌ها جای خود را به کشتی‌های آب بر دهند و کشورهای نزدیک قطب مانند کانادا و روسیه در آینده آب موردنیاز کشورهای دیگر را از این طریق تأمین کنند. آب مسئله اصلی و بسیار گران و امنیتی سال‌های آینده خواهد بود. در حال حاضر بیش از ۵۰ کشور جهان دچار کمبود جدی آب هستند و حتی در مناطقی که آب وجود دارد، مسئله مهم قابل آشامیدن بودن یا نبودن آن است. لازم است بدانیم اغلب رودخانه‌ها، تالاب‌ها و دریاچه‌ها با سموم دفع آفات کشاورزی، ضایعات صنعتی و مدفوع انسانی آلوده‌شده‌اند و مصرف آن بیماری‌های حادی را به دنبال دارد، طبق آمار، روزانه حدود ۳۰۰۰۰ نفر در جهان در اثر مصرف آب آلوده می‌میرند. در کشور خودمان، به‌جز دو استان شمالی تقریباً تمامی مناطق ایران از چند سال گذشته گرفتار خشکسالی و درنتیجه کمبود آب هستند. اخیراً شرکت آب و فاضلاب طی اخطاریه‌هایی به‌تمامی شهروندان تهرانی اعلام کرده که ۲۰ درصد مصرف را کاهش دهند. از همین‌الان می‌توان حدس زد که با موعظه کار به‌جایی نخواهیم برد و امسال و سال‌های آتی بحران آب ممکن است مسائل حادی را به دنبال آورد. راهکارهایی که برای حل کوتاه‌مدت و درازمدت به نظر می‌رسد به‌صورت پیشنهاد به شرح ذیل طرح می‌گردد: ۱- مسئله کمبود آب مسئله جهانی و تا حدودی امنیتی است. حل این مشکل نیاز به تعامل با همه کشورهای جهان و حل آن از طریق سازمان ملل متحد امکان‌پذیر است. حق آب کشورها باید از طریق همسایه‌های بالادستی تعیین و تحویل شود. در حال حاضر کشور عراق به دلیل بستن سد در ترکیه بر روی رودخانه‌های دجله و فرات دچار مشکل کمبود آب‌شده یا احداث سد روی سرشاخه‌های هیرمند باعث قطع حق آب ایران در دریاچه هامون گردیده، طوری که آن دریاچه و سیستان دارد تبدیل به برهوت می‌گردد. ضروری است همکاری و همگامی بین‌المللی و منطقه‌ای هرچه سریع‌تر صورت گیرد. ۲- وزارت نیرو در اسرع وقت از طریق شرکت‌های آب منطقه‌ای اقدام به تعویض لوله‌های اصلی انتقال آب نموده تا از نشت آب به دلیلی پوسیدگی جلوگیری شود، لوله‌کشی اصلی برخی شهرها مانند تهران به پنج دهه پیش‌برمی گردد و مقادیر معتنابه‌ی آب تصفیه‌شده هدر می‌رود. ۳- شبکه صنعتی جمع‌آوری و تصفیه فاضل آب‌های خانگی و غیره تأسیس‌شده و ضمن تصفیه، بخشی از آن به چرخه مصرف برگردد. در حال حاضر در کشور آلمان حدود ۶۰ درصد فاضلاب پس از تصفیه به چرخه مصرف وارد می‌شود. در تمامی کشورهای کم آب و مدرن این عمل انجام می‌شود و حتی این آب تصفیه‌شده می‌تواند به مصرف شستشو و استحمام برسد. حسن دیگر این کار این است که طبق سنت موجود در ایران که هرکسی در منزل برای خود یک چاه فاضلاب و مدفوع انسانی حفر می‌کند و نتیجه آن آلوده شدن منابع آب‌های زیرزمینی است، نیز از میان می‌رود. آب تصفیه‌شده حاصل از فاضلاب در حال حاضر یکی از منابع مهم تأمین آب مصرفی مردم در دنیا بشمار می‌رود. ۴- آب مصرفی در ایران بسیار ارزان است و بنابراین لازم است تعدیل جدی در قیمت آن صورت گیرد و قیمت تمام‌شده آب تصفیه‌شده از مردم اخذ شود تا مدیریت مصرف را خود مردم انجام دهند. ۵- تغییر روش کشت و نوع آبیاری کشاورزی از روش غرقابی به روش قطره‌ای یا موضعی یکی دیگر از راه‌های مقابله با بحران کم‌آبی است. حتی می‌توان برخی کشت‌ها را که نیاز به آب زیاد دارند از رده خارج کرد. گروه تحقیقات دانشگاه‌های کشاورزی می‌توانند با بهره‌گیری از کمک سازمان‌های جهانی، گیاهانی را کشت کنند که نیاز به آب کمتری داشته باشد. ۶- تعطیلی برخی صنایع آب بر. صنایع فولاد یکی از آب برترین صنایع است، الآن میزان زیادی از آب سرچشمه‌های زاینده‌رود را برای مجتمع فولاد مبارکه و ذوب‌آهن استفاده می‌کنند، دقیقه به همین دلیل است که صنایع فولاد در کشورهای مختلف در کنار دریا تأسیس می‌شوند. تعطیل و انتقال صنایع فولاد به شهرهای ساحلی جنوبی می‌تواند یکی از راه‌ها باشد. ۷- توسعه منطقی شهرها. با توجه به تغییر بافت جمعیتی از روستایی به شهرنشینی جمعیت شهرها بشدت افزایش‌یافته و خدمات شهری ازجمله آب‌رسانی و دفع فاضلاب با مشکلات جدی روبروست. ساخت شهرها در سطح، در آینده مشکل‌ساز خواهد بود و بهتر است فرهنگ ارتفاع سازی جا بیفتد تا خدمات شهری بهتر به دست مردم برسد. ۸- تغییر نوع فعالیت شهرداری‌ها از چمن‌کاری و گل‌کاری به فعالیت‌های دیگر ازجمله فرهنگ‌سازی. در حال حاضر در شهرهای بزرگی مانند تهران، حجم زیادی از آب‌های زیرزمینی صرف آبیاری سطح چمن‌ها و درختچه‌ها می‌شود، با توجه به تحلیل رفتن منابع آب‌های زیرزمینی موجود، به مدیریت شهری و شوراهای شهر پیشنهاد می‌شود برنامه فضای سبز سازی را با توجه به بحران اخیر تغییر دهند و برای رنگ دهی مثلاً می‌توانند از چمن مصنوعی استفاده کنند یا ساخت دریاچه‌هایی را که مدتی بعد به محل تجمع پشه‌ها تبدیل می‌شوند را کلاً تعطیل نمایند. در کشوری که بحران آب دارد، کاشت چمن غیرمنطقی‌ترین کار است. ۹- آموزش از طریق وسایل ارتباط‌جمعی جای تعجب است که این روزها تلویزیون ایران در این سال‌های خشکسالی و بی‌آبی به‌جای آموزش به مردم در جهت صرفه‌جویی، مدام از خبر هواشناسی برای بارش‌ها می‌دهند و عکس برف‌های کوه‌ها را بارها پخش می‌کند. بهتر است از رادیو و تلویزیون واقعیت‌های خشکسالی را به مردم اعلام کنیم و در مورد صرفه‌جویی‌ها و نوع آن صریحاً و صادقانه با سخن‌گوییم. مردم باید بدانند که نباید در حیاط منزلشان چمن یا گل‌کاری کنند، مشکل کمبود آب جدی است. ساخت استخر شنا باید مطلقاً ممنوع شود. چاه‌های موجود در منازل باید تعطیل شوند. در حال حاضر عمق منابع آبی ایران در برخی مناطق به بیش از ۴۰۰ متری زیرزمین رسیده است و دیگر آب شیرینی بعدازآن وجود نخواهد داشت و چند سال دیگر در صورت ادامه خشکسالی منابع آبی کشور شور خواهد شد. در سال‌های اخیر به دلیل خشکسالی در انگلستان گشت هوایی پلیس، کسانی را که چمن سبز داشتند، جریمه کردند چراکه صرفه‌جویی در مصرف آب وظیفه همگانی است. رادیو و تلویزیون و وسایل ارتباطی با تهیه فیلم‌های آموزشی و کارتون‌های ویژه کودکان مشکل آب را که جهانی است به مردم اطلاع و آموزش کافی برای مصرف بدهد. ۱۰- شیوه دردی آب از طریق کولرهای آبی و آب‌شویه‌های دستشویی فاجعه است. حدود دوازده میلیون کولرآبی در کشور وجود دارد، اگر فرض هر ده ساعت ۲۴۰ لیتر آب هر کولرآبی مصرف می‌کند می‌توانید تصور کنید که چه حجمی از آب هدر می‌رود، یا آب‌شویه‌های دستشویی که روزانه صدها لیتر آب را هدر می‌دهند درصورتی‌که می‌توان با ترکیبی از هوایی فشرده و آب یا راه‌های دیگر صرفه‌جویی را به حداکثر رساند. بدیهی که کارشناسان مربوطه پیشنهاد‌ها عملی‌تری در جهت صرفه‌جویی در مصرف آب ارائه خواهند کرد. زمین هشدارهای لازم را داده است. فردا دیر است. مسئله کمبود آب مسئله‌ای جدی است. با به فراموشی سپردن وقایعی که اجتناب‌ناپذیر هستند، امکان وقوع آن از بین نمی‌رود. سعید منصور افشار
